ስልተ መቅመምት/endocrine system

ስልተ መቅመምት (endocrine system) - (እጢዎችና ርዕሰቅመሞቻቸው)
እንኳን ደህና መጡ ተከታታዮቻችን!
ዛሬ የስልተ መቅመምት ስርዓትን (Endocrine System) በዝርዝር እንመረምራለን። ይህ የሰውነታችን ድንቅ ስርዓት እንዴት እንደሚሰራና ጤናችንን በምን መልክ እንደሚቆጣጠር እንቃኛለን።

የስልተ መቅመምት ስርዓት ምንድን ነው?
የስልተ መቅመምት ስርዓት የእጢዎችና የሚያመነጯቸው ሆርሞኖች (ርእሰ ቅመሞች) ድምር ነው። ይህ ስርዓት ከስልተ ናላ (nervous system) ጋር በመተባበር የሰውነታችንን ተግባራት ይቆጣጠራል። በመላ አካላችን ተሰራጭተው የሚገኙ 10 ዋና እጢዎች እና ወደ 60 የሚጠጉ ርዕሰ ቅመሞች ያሉት ይህ ስርዓት የዕለት ተዕለት ህይወታችንን ያስተዳድራል።

የርዕሰቅመሞች (hormones ) ተግባራት ምንድናቸው?
ርዕሰቅመሞች በአካላችን ውስጥ የሚገኙ እንደ መልእክተኛ ሆነው የሚያገለግሉ ንጥረ ነገሮች ናቸው። ዋና ዋና ተግባራቶች:
ማሳደግና ማጎልበት
መርሀኃይል (metabolism) (ምግብን ወደ ኃይል መለወጥ)
የስኳር መጠን መቆጣጠር
የስሜት ሁኔታ ማስተካከል
የመራቢያ ተግባራት ማሳለጥ
የእንቅልፍ ዑደት መቆጣጠር

አስሩ ትልልቅ እጢዎች የት ይገኛሉ?
1. በራስ ቅል ውስጥ የሚገኙ እጢዎች
ሀ) ንኡስ ናላ መሪ (Hypothalamus)
የስልተ መቅመምት ስርዓት የአዛዥ ማዕከል ነው። በአንጎል መሃል የሚገኝ ይህ ክፍል መላውን የሆርሞን ምርትና ፍሰት በበላይነት ይቆጣጠራል። እንደ የሰውነት ሙቀት መቆጣጠር፣ ረሃብና ጥም ስሜት፣ እና የውጥረት ምላሽ ያሉ ተግባራትን ያስተዳድራል።
ለ) አውራ እጢ (Pituitary Gland - Master Gland)
"የእጢዎች አለቃ" በመባል የሚታወቀው አውራ እጢ ከንኡስ ናላ መሪ በታች ተንጠልጥሎ ይገኛል። የእድገት ሆርሞን፣ የመራቢያ ሆርሞኖች፣ እና ሌሎች እጢዎችን የሚቆጣጠሩ ሆርሞኖችን ያመነጫል። መጠኑ ምንም እንኳን እንደ አተር ቅንጣት ያህል ቢሆንም፣ ተግባሩ ግን እጅግ ከፍተኛ ነው።
ሐ) አቅለ አተር (Pineal Gland)
አተርን በመምሰሉ የተሰየመ ይህ ትንሽ እጢ መላቶኒን የተባለውን የእንቅልፍ ሆርሞን ያመነጫል። የቀንና ሌሊት ዑደታችንን (Circadian Rhythm) ያስተዳድራል።

2. በአንገት ውስጥ የሚገኙ እጢዎች
ሀ) ሕንቃር እጢ (Thyroid Gland)
በአንገት ፊት ለፊት የሚገኝ ይህ ቢራቢሮ-ቅርጽ ያለው እጢ የሜታቦሊዝም መጠንን ይቆጣጠራል። የሰውነት ሙቀት፣ የልብ ምት፣ እና የሃይል ደረጃችንን ያስተዳድራል። እጢው በማበጥ ምክንያት እንቅርት (Goiter) ሊከሰት ይችላል።

ለ) ጠለለ ሕንቃር እጢዎች (Parathyroid Glands)
ከሕንቃር እጢ ጀርባ አራት ትናንሽ እጢዎች ይገኛሉ። እነዚህ በደም ውስጥ የካልሲየምና የፎስፎረስ መጠን ይቆጣጠራሉ - ለአጥንት ጥንካሬና የጡንቻ ተግባር ወሳኝ ሚናን ይጫወታሉ።
ሐ) ሕንቃር ታካኪ ህዋሳት (Parafollicular Cells)
በሕንቃር እጢ ህዋሳት መካከል የሚገኙ ልዩ ህዋሳት ናቸው። ካልሲቶኒን የሚባል የካልሲየም መጠን ቀናሽ ሆርሞን ያመነጫሉ።

3. በባህረ ደረት ውስጥ የሚገኙ እጢዎች
የምሳግ እንጥል (Thymus)
በልብ ጀርባ የሚገኝ ይህ እጢ በልጅነት ዘመን በጣም ንቁ ነው። T-ሊምፎሳይቶች የሚባሉ የበሽታ መከላከያ ህዋሳትን ያሰለጥናል። ሰውዬው እያደገ በሄደ መጠን እጢው መጠኑ ይቀንሳል።

4. በባህረ ሆድ ውስጥ የሚገኙ እጢዎች
ሀ) ቆሽት (Pancreas)
ቆሽት ድርብ ተግባር አለው - የምግብ መፈጨትን የሚያሳልጡ ኢንዛይሞችን እና የደም ሰኳር መጠንን የሚቆጣጠሩ ሆርሞኖችን ያመነጫል። ዋናዎቹ ሆርሞኖች:
ኢንሱሊን - የደም ስኳር ይቀንሳል
ግሉካጎን - የደም ስኳር ይጨምራል
የስኳር በሽታ (Diabetes) ሲከሰት በዚህ እጢ ላይ ችግር ነው ያለው።

ለ) ኩላሊቶች (Kidneys)
ደምን በማጣራት ሽንት ከመፍጠር በተጨማሪ፣ ኩላሊቶች በርካታ ሆርሞኖችን ያመነጫሉ:
ኤሪትሮፖይቲን - የቀይ የደም ሴሎች ምርት ያበረታታል
ሬኒን - የደም ግፊት ይቆጣጠራል
ካልሲትሪዮል - የቪታሚን ዲ ዓይነቶችን ይቆጣጠራል

ሐ) እላሊቶች (Adrenal Glands)
ከኩላሊቶች አናት ላይ እንደ ኮፍያ የሚቀመጡ እነዚህ እጢዎች በሁለት ክፍል የተከፋፈሉ ናቸው:
ቅርፊት (Cortex):
ኮርቲሶል - የውጥረት ሆርሞን
አልዶስቴሮን - የጨው መጠን ቁጥጥር
የወሲብ ሆርሞኖች
እምቡጠት (Medulla):
አድሬናሊን (Adrenaline) - "ተዋጋ ወይም ሸሽ"
ኖራድሬናሊን - የደም ግፊት ቁጥጥር

5. በባህረ ዳሌ ውስጥ የሚገኙ እጢዎች
ሀ) እንስተ ፍሬዎች (Ovaries - በሴቶች)
በዳሌ ውስጥ በሁለቱም በኩል የሚገኙ እነዚህ ፍሬዎች:
ኤስትሮጅን - የሴት ባህሪያት
ፕሮጀስትሮን - እርግዝና ጥበቃ
እንቁላል ምርት
ለ) ተባእተ ፍሬዎች (Testes - በወንዶች)
ከዳሌ ውጪ በፍሬ መሸፈኛ (scrotum) ውስጥ የሚገኙ እነዚህ ፍሬዎች:
ቴስቶስትሮን - የወንድ ባህሪያት
የወንድ የዘር ፍሬ (ስፐርም) ምርት
ተጨማሪ አስፈላጊ መረጃዎች
የስልተ መቅመምት ስርዓት ሚዛን አስፈላጊነት
ሆርሞኖች በትክክለኛ መጠን መኖራቸው ወሳኝ ነው። በጣም ብዙ ወይም በጣም ትንሽ መሆን የጤና ችግሮችን ያስከትላል፡
ሃይፐርታይሮይዲዝም - ከልክ ያለፈ የሕንቃር ሆርሞን
ሃይፖታይሮይዲዝም - በቂ ያልሆነ የሕንቃር ሆርሞን
ስኳር በሽታ - የኢንሱሊን እጥረት ወይም መቋቋም
ኩሺንግ ሲንድሮም - ከልክ ያለፈ ኮርቲሶል


የምርመራ ዘዴዎች
የሆርሞን ችግሮችን ለመመርመር:
የደም ምርመራ - የሆርሞን መጠን መለካት
የዩሪን ምርመራ
የኢሜጂንግ ምርመራዎች (አልትራሳውንድ፣ ሲቲ፣ ኤምአርአይ)
የሆርሞን ማነቃቂያ/መከላከያ ፈተናዎች

ማጠቃለያ - የአስሩ ዋና እጢዎች ዝርዝር
ንኡስ ናላ መሪ - አንጎል (የቁጥጥር ማዕከል)
አውራ እጢ - አንጎል (የእጢዎች አለቃ)
አቅለ አተር - አንጎል (የእንቅልፍ ቁጥጥር)
ሕንቃር እጢ - አንገት (ሜታቦሊዝም)
ጠለለ ሕንቃር - አንገት (ካልሲየም)
የምሳግ እንጥል - ደረት (በሽታ መከላከያ)
ቆሽት - ሆድ (የስኳር ቁጥጥር)
ኩላሊት - ሆድ (ደም ማጣሪያ + ሆርሞን)
እላሊት - ሆድ (ውጥረት ምላሽ)
ጾታ ፍሬዎች - ዳሌ (መራቢያ)

የጤና ምክር
ጤናማ የስልተ መቅመምት ስርዓት ለመጠበቅ፡
ሚዛናዊ አመጋገብ
መደበኛ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ
በቂ እንቅልፍ (7-9 ሰዓት)
ውጥረት መቀነስ
መደበኛ የጤና ምርመራ

🔜 በሚቀጥለው ዝግጅታችን
የስኳር በሽታን (Diabetes Mellitus) በዝርዝር እንመረምራለን - የቆሽት እጢ ሆርሞን መዛባት የሚያስከትለውን የጤና ችግር፣ ምልክቶቹን፣ የመከላከያ ዘዴዎችን፣ እና የሕክምና አማራጮችን እንወያያለን।
እስከዚያው ድረስ በጤና ይቆዩ!
ዶ/ር ፍቃዱ አየለ - ከማህደረ ጤና ኢትዮጵያ